Thành nhà Hồ (còn gọi là thành Tây Đô) ở xã Vĩnh Long và Vĩnh Tiến, huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa. Đây là một trong những công trình kiến trúc bằng đá độc đáo bậc nhất của Việt Nam và thế giới. Công trình được Hồ Quý Ly xây dựng năm 1397, từng được coi là kinh đô, trung tâm văn hóa chính trị xã hội của nước Đại Ngu dưới triều Hồ.
Trải qua hơn 600 năm tồn tại với bao biến cố của lịch sử, ngày 27/6/2011, Thành nhà Hồ chính thức được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc (UNESCO) công nhận là di sản văn hóa thế giới.
Toàn cảnh khu vực đường Hoàng Gia từ Cổng nam lên khu vực Chính điện thành Nhà Hồ nhìn từ trên cao
Từ ngày 25/11/2021 đến 30/7/2022, Viện Khảo cổ học và Trung tâm Bảo tồn Di sản Thành Nhà Hồ đã tiến hành khai quật khảo cổ đường Hoàng Gia với tổng diện tích 14.000 m2. Con đường Hoàng gia (hay Ngự đạo) là con đường Hoàng đế đi, nằm ở chính giữa Kinh đô theo trục Bắc - Nam trong quy hoạch tổng thể của các Kinh đô cổ phương đông. Cuộc khai quật năm 2021 - 2022 chủ yếu tập trung vào khu vực trung tâm nội thành và được phân làm 2 khu: Khu A là khu vực các hố đào ở phía Bắc trục đường Đông - Tây với tổng diện tích 3.500 m2; khu B là khu vực các hố đào ở phía Nam dọc đường Đông - Tây với tổng diện tích 9.500 m2.
Cuộc khai quật đã xác định được dấu tích đường Hoàng gia còn lại rất rõ được kè đá xanh và lát đá phiến nằm chính giữa cổng Nam thành nhà Hồ, hướng Bắc - Nam, nối thẳng về phía Nam đến di tích Nam Giao nối về phía Bắc con đường hướng vào trung tâm nội thành.
Nhiều dấu tích được phát lộ trong quá trình khai quật khảo cổ
Cuộc khai quật cách cổng Nam 50m đã làm rõ địa tầng từ con đường hiện đại đến dấu tích móng, nền của con đường thời Hồ gồm 3 lớp chính tương ứng với 3 giai đoạn của con đường, trong đó lớp trên cùng là dấu tích QL 217 hiện tại, chạy qua trục Chính tâm thành Nhà Hồ. Lớp thứ hai (lớp giữa) là dấu tích con đường thời Pháp thuộc xây dựng năm 1937, chia thành 3 lớp nhỏ là lớp đá dăm, lớp đất xám và các mảnh đá phiến. Cuối cùng là lớp gia cố móng nền đường Hoàng gia tại các hố ở khu B đều cho thấy đường đã bị phá huỷ bởi các đợt đào đất làm đường năm 1937.
Tất cả chỉ còn lớp móng gia cố nền đường Hoàng gia thời Hồ là lớp đất sét vàng lẫn sét đỏ đầm tạo mặt phẳng cho con đường và sân nền giữa các kiến trúc dày, rộng.
Qua quá trình khai quật cho thấy có sự khác biệt rõ rệt về vật liệu xây dựng giữa con đường ở hai khu A, B. Tại khu A vật liệu xây dựng con đường Hoàng gia chủ yếu là đá phiến kết hợp với gạch xây. Khu B không có vật liệu đá phiến mà chủ yếu là gạch ngói vụn hình chữ nhật màu đỏ thời Hồ.
Như vậy, con đường Hoàng Gia của thành Tây Đô thời Hồ chỉ còn tình trạng tốt nhất ở khu vực trước và sau cổng Nam. Dấu tích con đường may mắn chỉ còn phần nền móng ở lớp dưới cùng.
Khu vực khảo cổ đường Hoàng Gia
Về kiến trúc, trên trục đường Hoàng Gia tại các khu A, B đến năm 2022 đã xuất lộ hàng chục dấu tích kiến trúc lớn của kinh đô. Tại khu A, các kiến trúc đã xuất lộ trong các năm 2020 và 2021 với cụm kiến trúc trung tâm tại khu vực Nền Vua. Các di tích kiến trúc này xuất lộ khá nhiều, phức tạp, nhiều vị trí đã bị phá huỷ. Do vậy, các nhà nghiên cứu vẫn đang tập trung chỉnh lý và nghiên cứu tiếp về hình thái và chức năng.
Tại khu B, từ cuối năm 2021 đến tháng 7/2022, cuộc khai quật cũng đã tiếp tục làm xuất lộ hai kiến trúc cổng và một cụm kiến trúc trung tâm tại khu vực đang có hai thành bậc đá chạm rồng thời Trần - Hồ.
Về vật liệu kiến trúc đã tìm thấy nhiều loại hình gạch trang trí hoa cúc, hoa sen, hoa đồng tiền thời Lý - Trần, hoa dây thời Lê sản xuất tại Thăng Long và nhiều loại hình gạch vuông, gạch chữ nhật, gạch trang trí có in chữ Hán được sản xuất tại Thành Nhà Hồ tương tự như các cuộc khai quật trước đây. Ngoài ra, còn phát hiện được các mảnh lá đề trang trí rồng, mảnh ngói sen kép, ngói cong tráng men vàng thời Trần Hồ: Các hố khai quật tìm thấy khá nhiều mảnh gốm men thời Trần - Hồ và thời Lê Sơ.
Nhiều dấu tích kiến trúc quan trọng của kinh đô, dấu tích con đường Hoàng Gia phát lộ sau khai quật
Theo đánh giá ban đầu của các nhà khảo cổ, nghiên cứu con đường Hoàng Gia nhằm tìm hiểu cấu trúc tổng thể của kinh đô. Về mặt này, cuộc khai quật đã có nhiều phát hiện mới đóng góp vào việc tìm hiểu cấu trúc và kiến trúc Thành nhà Hồ qua các thời kỳ lịch sử.
Cho đến năm 2022, các cuộc khai quật trong khu vực nội thành đã liên tiếp làm xuất lộ nhiều dấu tích kiến trúc quan trọng của kinh đô: Dấu tích con đường Hoàng Gia, cụm kiến trúc Nền Vua, cụm kiến trúc Con Rồng, dấu tích được tương truyền là Đông Thái miếu và Tây Thái miếu.
Tiến sĩ Nguyễn Bá Linh, Giám đốc Trung tâm bảo tồn di sản Thành nhà Hồ, cho biết: "Đến năm 2022, các cuộc khai quật trong khu vực nội thành đã liên tiếp làm xuất lộ nhiều dấu tích kiến trúc quan trọng của kinh đô, dấu tích con đường Hoàng gia, cụm kiến trúc Nền Vua, cụm kiến trúc Con Rồng, dấu tích được tương truyền là Đông Thái miếu và Tây Thái miếu. Qua đây có thể bước đầu nhận diện diện mạo đích thực của mặt bằng Thành nhà Hồ ở khu vực trục trung tâm nội thành. Đánh giá ban đầu của các nhà khảo cổ cho thấy, trục trung tâm chính là dấu tích con đường Hoàng Gia nối từ cổng Nam lên cổng Bắc. Đi qua cổng Nam nhìn về phía bên phải có thể dấu tích đã xuất lộ là Đông Thái miếu thờ tổ tiên của nhà Hồ, Tây Thái miếu thờ tổ tiên bên ngoại của Hoàng đế Hồ Quý Ly. Đi qua của Nam tiến vào phía trung tâm đi thẳng qua hai lớp cổng sẽ tới cụm kiến trúc Con Rồng. Đi qua cụm kiến trúc Con Rồng tiếp tục theo con đường Hoàng Gia vượt qua hai lớp cổng nữa sẽ tiếp cận với cụm kiến trúc Nền Vua. Phía sau cụm kiến trúc Nền Vua có thể còn xuất hiện nhiều kiến trúc khác mà hiện nay chưa khai quật. Hai bên các cụm kiến trúc Trung tâm chưa có điều kiện khai quật lớn để tìm hiểu nhưng những vị trí đã khai quật thăm dò bước đầu cho phép hình dung tổng thể mặt bằng kiến trúc Thành nhà Hồ được phân bố thành nhiều lớp ngang dọc. Tất cả đều được đối xứng qua trục đường Hoàng Gia ở trung tâm..."- ông Linh thông tin.
"Trên cơ sở xác định bước đầu tiềm năng di sản cũng như xác định các giá trị của những di tích đã phát hiện, chúng tôi sẽ từng bước xây dựng kế hoạch phục dựng, khôi phục và bảo vệ cảnh quan, đa dạng hóa các giải pháp bảo tồn, từng bước biến Di sản Thành nhà Hồ trở thành một trong những di sản văn hóa có giá trị nổi bật nhất của Việt Nam, có sức thu hút mạnh mẽ đối với công chúng trong nước và thế giới " - ông Linh nói.